شیر و فرآورده‌های آن جزو اساسی ترین مواد غذایی به شمار می‌روند که سرشار از انواع مواد مغذی از جمله کلسیم و ویتامین ها است و کاهش سرانه مصرف این محصول لبنی به دلیل افزایش قیمت‌ها نگرانی‌هایی را در بحث مشکلات تغذیه‌ای در جامعه و تنگناهایی در مسیر تولید آن ایجاد کرده است.
دهه ۸۰ اوج تبلیغات مصرف شیر در ایران بود که از پیام های بازرگانی تلویزیونی و رادیویی گرفته تا توزیع آن در مدارس مردم را به افزایش مصرف این محصول لبنی تشویق می کرد.
افزایش تولید شیر یکی از سیاست‌های برنامه‌ریزان و دولتمردان کشور است، به گونه ای که در برنامه‌های سوم و چهارم توسعه، انجام سرمایه‌گذاری در تولید و تبلیغات شیر و فرآورده‌های آن به منظور افزایش مصرف این محصول مورد تاکید بود.
میزان مصرف توصیه شده شیر توسط سازمان بهداشت جهانی ۱۶۰ کیلوگرم به ازای هر فرد بالغ در سال اعلام شده و این در حالی است که به گفته محمدرضا بنی طبا، سخنگوی انجمن صنایع فرآورده‌های لبنی کشور سرانه مصرف شیر در ایران ۷۰ کیلوگرم است.
نکته جالب توجه این است که سرانه مصرف شیر در ایران در اواخر دهه ۸۰، حدود ۱۱۰ کیلوگرم بود که با اجرای طرح هایی هم چون توزیع شیر در مدارس تا حدی این وضعیت نزدیک به میانگین جهانی شده بود.
زنگ خطر کاهش مصرف سرانه شیر
توزیع شیر در مدارس از اوایل دهه ۸۰ آغاز شد و در سال ۱۳۹۶ به دلیل افزایش قیمت لبنیات و عدم تامین اعتبار مورد نیاز آن قطع شد و اینگونه همه تلاش ها و هزینه هایی که در یک دهه انجام شده بود طی چند سال نقشه برآب شد و بار دیگر سرانه مصرف شیر در وضعیتی تقریبا بحرانی قرار گرفته است.
جلوگیری از پوکی استخوان، استحکام دندان ها، افزایش بهره هوشی در کودکان از جمله آثار مثبت مصرف شیر و فرآورده‌های آن بوده که همواره توسط پزشکان و کارشناسان اعلام شده است و افزون بر این یکی از مواردی که اهمیت مصرف این محصول لبنی را افزایش داده، کمبود کلیسم در رژیم غذایی ایرانی هاست.
پژوهش هایی هم که در سال های گذشته انجام شد نشان داد، مشارکت دانش آموزان باعث افزایش مصرف شیر و فرآورده‌های آن در خانواده شده است و به همین دلیل پژوهشگران پیشنهاد کردند از این مهم به عنوان استراتژی اساسی در راستای ارتقای سلامت خانواده استفاده شود.
وضعیت تولید و مصرف شیر در کردستان
شرایط ایران در مصرف سرانه شیر نسبت به کشورهای توسعه یافته مطلوب نیست و در این بین استان‌های کمتر توسعه یافته‌ای هم چون کردستان که درآمد سرانه مردم آن پایین تر از میانگین کشوری است، اگرچه براساس آمار اعلامی نسبت به سطح کشور وضعیت بهتری دارد ولی شرایط تولید در کارخانجات شیر استان خلاف این را می رساند.
براساس آمار اعلامی سرانه مصرف شیر در کردستان ۹۵ کیلوگرم بوده که نسبت به ۷۰ کیلوگرم کشوری بیشتر است ولی نکته مهم اینجاست که این سرانه نسبت به سه سال گذشته که از سوی مسئولان این استان ۱۰۴ کیلوگرم اعلام شده بود، ۴۵ کیلوگرم کاهش داشته است.
کردستان با داشتن جمعیت دامی و وجود مراتع غنی، در زمینه تولید شیر دارای ظرفیت فراوانی است و همین هم منجر به سرمایه گذاری‌هایی در این بخش شده است؛ به گونه ای که ۱۲ کارخانه فرآوری محصولات لبنی در استان با ظرفیت اسمی ۱۹۳ هزار تن راه‌اندازی شد.
هم اکنون ۲ کارخانه فرآوری محصولات لبنی در شهرستان کامیاران، ۲ واحد در قروه، یک واحد در بانه و یک واحد هم در سنندج دیگر فعال نیستند.
معاون بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی کردستان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا ظرفیت تولید سالانه شیر خام در این استان را ۲۶۰ هزار تن خواند و اظهار کرد: ۳۵ هزار و ۱۲۱ راس گاو اصیل، ۹۴ هزار و ۲۷۱ گاو دورگ و ۵۵ هزار و ۴۵۴ گاو بومی در استان وجود دارد.
محمد بیانی تعداد بهره‌برداران دامپروری استان را ۸۵ هزار نفر اعلام کرد و افزود: تعداد واحدهای صنعتی فعال پرورش گاو شیری این استان ۷۴ واحد به ظرفیت ۶ هزار و ۵۴۰ راس و تعداد واحدهای نیمه صنعتی فعال گاو پرورش گاو شیری یک هزار و ۲۹۸ واحد به ظرفیت ۱۰ هزار و ۲۲۵ راس است.
وی بیان کرد: سرانه تولید شیر خام در کردستان ۱۵۴ کیلوگرم و سرانه مصرف آن هم ۹۵ کیلوگرم است.
میزان سرانه اعلام شده تولید و مصرف شیر این استان نشان می دهد که مازاد تولید این محصول وجود دارد که گفته شده بیشتر آن روانه کارخانجات شیرخشک می شود.
به گفته معاون بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی کردستان هم اکنون ۳۰ مرکز جمع آوری شیر خام در استان روزانه به طور میانگین ۳۵ تن شیر خام را به کارخانجات صنایع لبنی تحویل می دهند.
کاهش شیر ورودی به کارخانجات لبنی در استان
حذف یارانه شیر، افزایش قیمت نهاده‌های دامی و تغییر جیره دام ها و کشتار بخشی از آنها به دلیل عدم توجیه اقتصادی آن به گفته کارشناسان در سال های اخیر موجب کاهش تولید و مصرف شیر و تعطیلی کارخانجات شده است.
واحدهای تولیدی فعال و باقی مانده حوزه شیر و فرآورده‌های آن در استان با ۲۵ درصد ظرفیت اسمی کار می کنند که این موارد بیانگر وجود مشکلاتی در این حوزه است.
یکی از کارخانجات شیر و فرآورده‌های آن در استان طی دهه ۸۰ و اواسط ۹۰ میزان ورودی شیر آن ۵۰ تن بود و اکنون به ۱۰ تا ۱۲ تن رسیده است و افزون بر این خرید لبنیات توسط مردم هم اگر در گذشته سه تا چهار مرتبه در هفته بود اکنون به ۲ مرتبه کاهش پیدا کرده است و این وضعیت در میزان فروش واحدهای تولیدی نمایان است.
یک تولیدکننده محصولات لبنی در استان که نخواست نامی از او برده شود، در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار کرد: صنعت شیر در رده پایین اولویت های اقتصادی دولت قرار دارد و عملا آنرا رها کرده‌اند و با قیمت های دستوری، به این حوزه آسیب وارد می کنند.
وی اضافه کرد: نرخ عرضه شیر را برای دامداران افزایش می دهند ولی اجازه افزایش قیمت را به کارخانجات محصولات لبنی نمی دهند و همین هم منجر به ضرر مالی برای واحدهای تولیدی شده است.
این تولیدکننده کردستانی که فعالیت خود را از سال ۱۳۸۰ آغاز کرده و هم اکنون افزون بر ۳۰ نفر بیمه شده در واحد تولیدی او مشغول به کار هستند، ادامه داد: یکی از افتخارات ما این است که بحث تقلب در هیچ کدام از واحدهای لبنی استان وجود ندارد و بهترین و باکیفیت ترین محصول را تولید می کنیم.
وی بیان کرد: جای بسی تاسف است که از استان های همجوار محصولات نامرغوب وارد بازار استان می شود و چون پیگیری آن برای ادارات ذیربط فرآیندی طولانی است و باید از طریق مرکز اقدام شود، از آن چشم پوشی می کنند.
این تولیدکننده کردستانی یادآور شد: در حوزه دیگری هم مشغول به کار هستم و گاهی مجبور می شوم از درآمدم در این بخش به هزینه های مالی کارخانه اختصاص دهم و همین هم باعث شده در این شرایط سخت تاکنون سرپا بایستم و واحد را تعطیل نکنم.
نکته حائز اهمیتی که این تولیدکننده به آن اشاره کرد این بود که فروش محصولات آنها در حاشیه شهر بیشتر از مرکز شهر است؛ به عبارتی با کاهش قدرت خرید محصولات گوشتی توسط دهک های پایین و حتی متوسط جامعه، لبنیات افزون بر وعده صبحانه جای وعده شام را هم گرفته است با این وجود هم ناگفته نماند میزان حجم مصرفی این محصولات نسبت به گذشته همچنان روند کاهشی داشته و دارد.
قرار بود با تحقق سیاست های وزارت جهاد کشاورزی تا افق ۱۴۰۴ سرانه مصرف شیر در کردستان به ۱۶۹ کیلوگرم برسد و حال که ۲ سال به این چشم انداز ترسیم شده باقی مانده است نه تنها رشدی نداشتیم بلکه کاهش چشمگیری را شاهد هستیم.
در شرایط کنونی تولید پاستوریزه شیر صرفه اقتصادی ندارد
به گفته دبیر انجمن صنایع فرآورده‌های لبنی کردستان ۱۲ کارخانه شیر و فرآورده های آن در استان ایجاد و تجهیز شد و همه آنها هم به مرحله تولید رسیدند ولی بعد از حذف یارانه شیر و قطع سهمیه شیر مدارس بتدریج تعدادی از این واحدها از چرخه تولید خارج شدند و توان ادامه کار را نداشتند.
مسعود حسن نژاد در گفت و گو با خبرنگار ایرنا ادامه داد: به جرات می توانم بگویم که مصرف شیر پاستوریزه در کردستان طی ۶، هفت سال اخیر کاهش زیادی داشته و براساس برخی آمارها این کاهش تا ۷۰ درصد بوده است.
وی با اشاره به اینکه پنج تا ۶ واحد تولیدی شیر و فرآورده های آن در استان با ۲۰ تا ۲۵ درصد ظرفیت اسمی فعال است، اضافه کرد: افزایش هزینه های بسته بندی، حمل و نقل، حقوق و دستمزد، سود وام های بانکی باعث شده بیشتر واحدهای تولیدی توانایی ادامه فعالیت نداشته باشند.
دبیر انجمن صنایع فرآورده‌های لبنی کردستان ادامه داد: با وجود شرایط پیش آمده تولید پاستوریزه شیر صرفه اقتصادی ندارد و بخشی از مردم هم به سمت بازار لبنیات فله ای رفتند که سلامت آنها را به خطر می اندازد.
حسن‌نژاد در ارتباط با صادرات و بهره‌مندی از ظرفیت مرزی استان بیان کرد: واحدهای تولیدی مجهز در حوزه لبنیات در اقلیم کردستان عراق هم ایجاد شده و افزون بر این با وجود برندهای معروف رقابت در بازار این منطقه مشکل است.
وی ادامه داد: از دیگر مشکلات صادرات محصولات لبنی هم به بازگشت ارز حاصل از صادرات بر می گردد و همین منجر شده واحدهای تولیدی به صورت واسطه و غیرمستقیم محصولاتشان را صادر کنند که این هم زیاد به صرفه نیست.
دبیر انجمن صنایع فرآورده‌های لبنی کردستان دلیل اصلی روند کاهش مصرف لبنیات را تعیین قیمت دستوری و تکلیفی دانست و گفت: از سال جاری نرخ شیر خام به ازای هر کیلوگرم ۱۵ هزار تومان شده و این در حالی است که هنوز قیمت محصولات لبنی کارخانجات تغییری نکرده است.
حسن‌نژاد بیان کرد: بعد از حذف یارانه شیر و قطع سهمیه مدارس زنگ خطر از بین رفتن صنعت شیر کشور به صدا درآمد و این اتفاق در استانی هم چون کردستان که هیچ فرد و نهادی حامی آن نبوده و توانایی پشتیبانی هم ندارند، زودتر روی خواهد داد.
چاره‌ای اندیشیده شود
قیمت شیرخام از هر کیلوگرم ۱۲ هزار به ۱۵ هزار تومان افزایش پیدا کرده است و این افزایش هم خواه ناخواه بر روی محصولات تولیدی هم تاثیرگذار خواهد بود چراکه واحدهای تولیدی برای اینکه فعالیتشان توجیه اقتصادی داشته باشد مجبور به افزایش نرخ محصولاتشان خواهد شد.
حال با وجود اینکه شاهد کاهش سرانه مصرف شیر هستیم و افزایش نرخ آن هم بی شک مصرف را کمتر هم می کند، می طلبد دولتمردان اقدامات حمایتی هم از مردم به ویژه قشر آسیب پذیر و هم واحدهای تولیدی در سال مهار تورم و رشد تولید داشته باشند.
نکته حائز اهمیت دیگر این است که براساس برآوردهای انجام شده جمعیت ایران به سمت سالمندی در حال پیش رفتن است و متخصصان تغذیه هم از کاهش مصرف شیر و در نتیجه افزایش هزینه های درمان که بخش زیادی از آن هم بر دولت تحمیل خواهد شد، ابراز نگرانی کردند.
حال که شیر و فرآورده‌های آن در لبه سبدغذایی مردم به ویژه دهک هایی کم درآمد جامعه قرار گرفته است و با هر تکان و حرکتی امکان حذف آن وجود دارد و این اتفاق می تواند صدمات و آسیب های زیادی به دنبال داشته باشد، امید می رود دولتمردان تدبیر اساسی برای این مهم بیندیشند.
/ایرنا
