از سال ۲۰۱۹، سیستم کشاورزی و غذایی جهان، تحت شرایط دشواری در حال توسعه است: کووید-۱۹، بحران اقتصادی جهانی، جنگ روسیه و اوکراین، درگیری نظامی بین رژیم غاصب اسرائیل و فلسطین، و تشدید کلی وضعیت ژئوپلیتیک دریای سرخ و سیاه بر وضعیت فعلی کشاورزی جهان در ابتدای ماه‌های سال ۲۰۲۴ اثرات عمیقی گذاشته و بازار جهانی غلات را هم از طرف صادرکنندگان و هم از طرف واردکنندگان، در «وضعیت انتظار» قرار داده است.
این وضعیت، ناشی از موقعیت دشوار اقتصادی برخی کشورها، درگیری‌های ژئوپلیتیکی در سراسر جهان، چشمانداز برداشت محصولات کلیدی در سال 2024 و ذخایر عظیم غلات همه بازیگران کلیدی است. در حال حاضر ذخایر کافی گندم، سویا و ذرت در سطح جهانی وجود دارد و چشمانداز تولید فعلی آمریکای جنوبی با وجود شرایط نامساعد جوی در بخش‌‌‌هایی از برزیل، بهتر از یک سال گذشته است. به نظر می‌رسد، بزرگ‌ترین «عوامل بازاری» به آنچه در چین در حال وقوع است، مربوط می‌شود. چون قیمت‌ها در بازار سهام به طور قابل‌توجهی کاهش یافته است و نشانه‌ها حاکی از آن است که اقتصاد چین در رکود به سر می‌برد. حاشیه‌های سود کاهش یافته و در نهایت این روند روی تقاضای کل تاثیر گذاشته است. بنابراین، رفتار تجاری چین اولین عامل در بازار جهانی کالاهای اساسی است.
اما عامل مهم دومی که در حال وقوع است، انتخابات آمریکا در سال 2024 خواهد بود. انتخابات ایالات متحده در سال 2024 و نتیجه انتخابات، تاثیر زیادی بر بازار غلات دارد. همه نبرد سویا بین چین و آمریکا را به یاد دارند تا آنجا که این تعارض، روابط بین چین و ایالات متحده را به شدت تحت‌تاثیر قرار داد و بار دیگر نیز انتخاب ترامپ می‌تواند اثرات بزرگی بر تجارت جهانی غلات داشته باشد. زیرا چین واردکننده اصلی غلات در سطح جهان است. رفتاری که آنها انجام می‌دهند تاثیر زیادی بر بازارها دارد حتی کارهایی که انجام نمی‌دهند. در این میان، بحران در دریای سرخ هم وضعیت را در حال حاضر بدتر می‌کند و بر بازارهای انرژی تاثیر می‌‌‌گذارد و البته بازارهای انرژی بر بازار کالاهای اساسی هم تاثیر میگذارند. مثلا، اگر به طور خاص به بازار گندم نگاه کنیم، روسیه عامل کلیدی در بازار گندم باقی می‌ماند و رفتار تجاری روسیه در باب تجارت گندم عامل کلیدی در نوسانات بازار گندم است.
مورد دوم این است که با دولت جدید آرژانتین، تجار انتظار داشتند که آرژانتین فروشنده‌ای با رفتار بسیار تهاجمی در بازار جهانی گندم و ذرت باشد و این رفتار می‌تواند روند صعودی قیمت را محدود کند. بنابراین، آنچه انتظار داریم در نیمه دوم سال زراعی 2024 ببینیم چشمانداز نزولی برای قیمت گندم است. عامل دیگری که می‌خواهم به آن اشاره کنم، آب و هواست اگرچه در چند ماه گذشته وضعیت بهتری در بازار غلات داشته‌‌‌ایم زیرا با توجه به اینکه آب و هوا در برزیل عالی یا ایده‌‌‌آل نبود، اما قیمت‌ها کاهش یافته است، حتی اگر بارندگی کمتری وجود داشته باشد و برآوردهای محصول در برخی موارد کمتر شده باشد. اگر برای نیمه دوم سال 2024 آب و هوای نرمال داشته باشیم، معتقدم که تولید زیاد خواهد بود و در اکتبر 2024 نیز می‌توانیم شاهد قیمت‌های بسیار پایین‌‌‌تری برای گندم و ذرت باشیم.
عامل دیگری که در مورد آن زیاد صحبت شده است، داستان بیودیزل در ایالات متحده است. پس از اینکه ایالات متحده استاندارد عظیم سوخت‌های تجدیدپذیر خود را تصویب کرد، تولید و استفاده از بیودیزل از 260 میلیون گالن در سال 2006 به 1.6 میلیارد گالن در سال 2016 افزایش یافت. این رشد سریع در محیطی بسیار پرتلاطم اتفاق افتاد. ایالات متحده یک دلار به ازای هر گالن (حدود 30 درصد) اعتبار مالیاتی ارائه کرد، سیاستی پرهزینه که در سال 2016 به پایان رسید. روغن سویا به دلیل هزینه کم و عرضه فراوان، معمولا به عنوان ماده اولیه برای تولید بیودیزل عمل می‌کند اما به‌نظر می‌رسد که این موضوع بیشتر بر بازارهای نقدی تاثیر خواهد داشت تا بر بازار آتی؛ به‌هرحال قاره آمریکا بیش از 93درصد از تولید سویا در جهان را به خود اختصاص داده است. برزیل بزرگ‌ترین تولیدکننده سویا در منطقه و جهان است. بر اساس داده‌های USDA؛ برزیل در فصل 2023-2022 معادل 160 میلیون تن سویا تولید کرد.
پیش‌بینی می‌شود این کشور در فصل آینده تولید خود را با حداقل افزایش به 161 میلیون تن برساند. در تولید جهانی، آمریکا با ۱۱۶ میلیون تن پس از برزیل قرار دارد. انتظار می‌رود تولید در ایالات متحده آمریکا در فصل جاری 112.4 میلیون تن کاهش یابد. آرژانتین که در فصل 2023-2022 کاهش قابل‌توجهی در تولید سویا داشته است، با 48.8 میلیون تن سومین تولیدکننده سویا در جهان است. پیش‌بینی می‌شود تولید این کشور در فصل جدید دوباره افزایش یابد و به 48 میلیون تن برسد. پس از آرژانتین چین با 20 میلیون تن، هند با 12 میلیون تن، پاراگوئه با 9 میلیون تن و کانادا با 6.5 میلیون تن قرار دارند. صادرات سویای برزیل در سال 2023 از 100 میلیون تن گذشت. این مبلغ حداقل 16درصد نسبت به رکورد کل سال 2021 افزایش یافته است، اما بیش از حد به بازار چین متکی است.
ایالات متحده به عنوان دومین صادرکننده پیشرو سویا، وابستگی کمتری به بازار چین دارد و به طور متوسط 56درصد از صادرات به چین طی سه سال بازار گذشته در مقایسه با میانگین 70درصد برزیل انجام شده است. هر دو کشور برزیل و ایالات متحده اذعان کرده‌اند که تنوع بخشیدن به بازارهای سویای آنها سودمند خواهد بود. هرچند بعید است این اتفاق بیفتد. چین تقریبا یک‌سوم مصرف سالانه سویا در جهان و حداقل 60درصد واردات سالانه را به خود اختصاص داده است. بزرگ‌ترین واردکننده بعدی، مکزیک، تنها 4درصد از واردات سالانه را به خود اختصاص می‌دهد. دومین کشور واردکننده سویای برزیلی در سال 2023، آرژانتین بود که 4 میلیون تن خرید کرد که این یک خرید «فوق‌العاده نادر» به دلیل شکست محصول آرژانتین بود.
آرژانتین همچنان سومین تولیدکننده و صادرکننده دانه سویا در جهان است و احتمالا در این موقعیت تثبیت‌شده بماند. در رقابت شدید سه‌جانبه با صادرکنندگان سویا (منظور ایالات متحده و برزیل برای تجارت است) بدبختی یک بازیکن برای دو بازیکن دیگر مبدل به نفع می‌شود. چنان‌که مشکل کمبود پروتئین سویای ایالات متحده تقاضا برای تولید آمریکای جنوبی را افزایش داده است، اما اکنون وقوع خشکی در زمین‌‌‌های کشاورزی حساس آرژانتین می‌تواند به این معنی باشد که مقداری از فشار تقاضا به منابع آمریکای شمالی باز خواهد گشت. اما رتبه کشورهای پیشرو در تجارت بین‌المللی سویا نسبت به سال‌های گذشته تغییر چندانی نداشته است. بزرگ‌ترین تولیدکنندگان در صادرات نیز برجسته هستند. برزیل، ایالات متحده آمریکا، آرژانتین، پاراگوئه و کانادا بیش از 95درصد از صادرات جهانی سویا را در فصل 2023 به خود اختصاص دادند. برزیل که فصل گذشته 95.5 میلیون تن صادرات داشت، پیش‌بینی می‌شود میزان صادرات خود را در فصل جاری به 99.5 میلیون تن افزایش دهد.
حتی پیش‌بینی می‌شود در همین مدت، کل صادرات آمریکا با 6.5 میلیون تن کاهش به 47.7 میلیون تن برسد. ایالات متحده و برزیل در بازار واردات سویا به چین به شدت با یکدیگر رقابت می‌کنند. کارکردها و هزینه‌‌‌های لجستیکی بی‌‌‌ثبات و پرخطر هستند و بر رقابت صادراتی بین دو کشور تاثیر میگذارند. در بخش واردات، چین، اتحادیه اروپا و مکزیک برجسته هستند. چین با 100.8 میلیون تن واردات جهانی سویا در فصل 2023 رتبه اول را داشت و تخمین زده می‌شود که در فصل 2024-2023در حدود 102 میلیون تن وارد کند. در حالی که واردات کشورهای اتحادیه اروپا حدود 13 میلیون تن باقی خواهد ماند، مکزیک هم به واردات حدود 6 میلیون تن ادامه خواهد داد. در میان کالاهای اساسی کشاورزی؛ برآوردهای تولید سویا، یکی از مهم‌ترین مواد تشکیل‌دهنده خوراک دام، برای رونق این صنعت امیدوارکننده است.
بر اساس گزارش IGC، در فصل 2024 که عمدتا به محصولات اساسی در آمریکای جنوبی مرتبط است، تولید جهانی سویا با 7درصد افزایش به رکورد 395 میلیون تن پیش‌بینی می‌شود. سویا که دارای بالاترین ارزش پروتئینی در بین دانه‌های روغنی است، با ساختاری بدون کلسترول و چربی‌های اشباع‌شده و پروتئین باکیفیت، گیاهی همه‌کاره است. سویا، که به طور گسترده در تغذیه حیوانات و انسان استفاده می‌شود، به طور کلی اکسترود شده، به روغن و کنجاله جدا می‌شود. کنجاله سویا به طور گسترده به‌خصوص در تولید خوراک طیور و خوراک دام استفاده می‌شود.کنجاله سویا که برای متعادل کردن جیره حیوانات مزرعه و تکمیل کمبود اسید آمینه استفاده می‌شود، محصولی با درجه هضم بالاست.
از آنجا که سویا منبع اصلی پروتئین در صنعت خوراک در سراسر جهان است، یک ماده خام خوراک است که به صورت استراتژیک روزانه معامله می‌شود. در نهایت اگر به چین نگاه کنیم، در شش ماه گذشته غلات زیادی خریده است. چین مقادیر زیادی جو از استرالیا و مقدار زیادی گندم از فرانسه خرید. اخیرا چین، برای تکمیل ذخایر سویای خود، بیشتر از ایالات متحده خریداری می‌کند. در گذشته این کشور تا آنجا که می‌توانست دانه سویا را از برزیل برای صنایع خردایش خویش می‌خرید. اما همان‌طور که می‌‌‌دانید، سویای برزیلی ذخیره نمی‌شود، بنابراین واردکنندگان چینی به‌عنوان ضربه‌گیر و ذخیره، دانه سویای آمریکایی خریداری می‌کنند، زیرا می‌توانند آن را برای سال‌ها بدون هیچ مشکلی ذخیره کنند. اخیرا چین تصمیم گرفته تجارت با استرالیا را برای ذخیره جو از سر بگیرد امابه‌نظر می‌رسد خرید جو هم کند شود.
چون چین به «نوسان قیمتی» بسیار حساس است، بنابراین اگر استرالیا قیمت‌ها را به میزان قابل‌توجهی کاهش دهد، چین وارد عمل شده و در نهایت دوباره حجم زیادی را خریداری می‌کند. چین جو زیادی خریده است، بنابراین قبل از تصمیم‌گیری در مورد خریدهای بزرگ، می‌خواهد ببیند فصل بعدی در استرالیا چگونه است. آنچه در شش ماه گذشته شاهد بودیم این بود که چین ترجیح می‌دهد از شخص دیگری خرید کند نه از ایالات متحده و آمریکا آخرین توقفگاه چین از نظر خرید غلات است. چین می‌رود و قبل از خرید از ایالات متحده، از دیگران خرید می‌کند. واردکنندگان چینی تا آنجا که می‌توانند از بازار ایالات متحده دوری می‌کنند و فقط آنچه را که کاملا مجبور هستند از ایالات متحده خریداری می‌کنند.
وضعیت بازار غلات دریای سیاه طبق آخرین اطلاعات رو به آرامش دارد، اوکراین کریدور غلات خود را تاسیس کرده و تقریبا همان حجمی را که قبل از جنگ بود، صادر کرده است. اوکراین حالا توانایی تغییر در جریان تجارت فعلی گندم را دارد. اوکراین با کریدور غلاتی که خود ایجاد کرده بسیار موفق بوده است چون غلات اوکراینی همواره بسیار رقابتی بوده و باعث ایجاد تنش‌هایی بین کشورهای همسایه شده است.کشاورزان اروپایی ادعا می‌کنند که غلات اوکراینی بسیار ارزان فروخته می‌شود و بازار آنها را خراب کرده است.
در رومانی و بلغارستان و صربستان و مجارستان و اسلواکی ذخایر و سیلوهای زیادی وجود دارد و آنها از واردات اوکراین شکایت دارند. این احتمال هم وجود دارد که روسیه به تاسیسات بندر اوکراین حمله کند و تلاش کند توانایی اوکراین برای صادرات غلات را محدود کند. فروشندگان غلات همه در موقعیت یکسانی نیستند. کشاورزان زمانی می‌فروشند، که برای نهاده در بهار به پول نیاز دارند. سپس آنها مقداری فروش انجام می‌دهند اما بیشترشان منتظر می‌مانند تا ببینند که فصل رشد در ایالات متحده چگونه پیش می‌رود قبل از اینکه در حجم بیشتری به فروش برسانند. در ایالات متحده کشاورز آنچه را که می‌خواست بفروشد در زمان برداشت فروخته و اکنون می‌تواند بقیه را ذخیره کند و منتظر قیمت‌های بهتر باشد.
در برزیل، کشاورزان ذخیره‌‌‌سازی کافی ندارند یا به طور کلی ذخیره‌‌‌سازی بسیار کمتری نسبت به میزان تولید دارند. اصولا چه قیمت‌ها را دوست داشته باشند چه نخواهند باید بفروشند. در نهایت، کشاورزان برزیلی مجبور به فروش موجودی خود خواهند شد. وضعیت آرژانتین برعکس است. کشاورزان آنجا می‌دانند که چگونه غلات را در سیلوها ذخیره کنند و اگر فکر کنند که جریان اقتصاد یا نرخ ارز بعدا به نفع آنها خواهد بود، این کار را انجام می‌دهند. البته اقتصاد آرژانتین و بازار غلات آن در شرایط سختی قرار دارد و کشاورزان به پول نیاز دارند، دولت هم به ارز سخت و دلار نیاز دارد.
به همین دلیل دولت گزینه‌های محدودی دارد. دو ماه پیش که تبلیغات انتخاباتی داشتند، رئیس‌جمهور گفتند که مالیات صادرات غلات را حذف می‌کنم اما بعد که روی کار آمد، متوجه شد که دولت به پول نیاز دارد و به همین دلیل گفت که باید مالیات‌ها را افزایش دهند تا درآمد بیشتری داشته باشند. چیزی که ما در آرژانتین می‌بینیم این است که وقتی نرخ ارز، نرخ رسمی ارز و نرخ ارز غیررسمی (آن را دلار آبی نامیدند) زیاد می‌شود، کشاورزان موجودی را نگه می‌دارند و نمی‌فروشند و زمانی که اختلاف بین نرخ رسمی و غیررسمی کم یا کمتر باشد آنگاه آنها می‌فروشند. به طور کلی، کشاورزان در آرژانتین فروشندگان محتاطی هستند زیرا انتظار کاهش بیشتر ارزش پزو را دارند. به‌نظر می‌رسد تا پایان 2024 سهم آرژانتین در بازار جهانی برای تجارت غلات به‌تدریج افزایش یابد با این حال، ما انتظار داریم که آرژانتین به یک بازیگر غالب در بازار صادرات غلات تبدیل شود. شاید هم آرژانتین در رتبه صادرکنندگان صعود کند و ایالات متحده پایین بیاید.
به‌هرحال رقابت بیشتری برای صادرات غلات ایالات متحده از آمریکای جنوبی و دریای سیاه وجود خواهد داشت. البته خیلی زود است که ببینیم رفتار استرالیا چگونه خواهد بود، اما این پتانسیل در آنجا نیز وجود دارد. در مورد تجارت غلات کانادا فهم وضعیت متفاوت است چون کانادا برای حفظ سهم خود در بازار گندم و کلزا بازیکنی جالب و رقابتی باقی خواهد ماند. طبق آمار موجود در مورد ذخایر غلات در پایان دسامبر 2023، غلات به اندازه کافی وجود دارد که کانادا را همچنان به عنوان فروشنده‌ای تهاجمی در بازار نگه دارد. اگرچه چین و کانادا بهترین رابطه تجاری غلات را در سال 2023 نداشتند و این امر بر تجارت تاثیر گذاشته اما به‌نظر می‌رسد که چین یک شریک تجاری کلیدی برای کانادا باقی خواهد ماند و تغییر عمده‌ای در آینده مشاهده نمی‌شود.
حسین شیرزاد/دکترای توسعه کشاورزی
